در ماه‌های ابتدایی همه‌گیری کووید-19، واکنش سریع و هماهنگ آفریقا، بر پایۀ اطلاعات نوظهور، قابل توجه بود. اکنون در 2022 که کارزارهای گستردۀ واکسیناسیون به شمال جهان امکان داده تا کنترلی بر همه‌گیری داشته باشند، آفریقا عقب مانده است.

از دهۀ 1960 میلادی، زمانی که بسیاری از کشورهای آفریقایی به استقلال دست یافتند، این قاره عمدتاً برای کالاهای بهداشتی-ایمنی خود شامل تشخیص، درمان و واکسن‌ها، همچنین تجهیزات حفاظت فردی و سایر لوازم پزشکی به دنیای خارج وابسته است. همه‌گیری کووید-19 نشان داد که همکاری‌های بین‌المللی و توافق‌های چند جانبه، به‌ویژه در مواجهه با یک بحران جهانی چقدر آسان می‌توانند منحل شوند و چقدر این وابستگی، آفریقا را آسیب‌پذیر می‌سازد.

 در سال‌های 2017 و 2018، بیش از 120 شیوع بیماری در این قاره گزارش شده است. در اصل، آفریقا می‌توانست روی دستاوردهای خیره‌کننده‌ای که از نظارت و پاسخگویی بهداشت عمومی به شیوع بیماری‌ها در سال‌های اخیر به دست آورده بود، تکیه کند. می توانست به اندازه کافی در کالاها سرمایه گذاری کند تا امنیت سلامت خود را تضمین کند و خود را در جایگاه یک رهبر جهانی در مبارزه با بیماری های عفونی قرار دهد.

راه حل جایگزینی وجود ندارد. اگر این قاره کاری در جهت تضمین خودکفایی خود نکند، در مقابله با تهدیدات بیماری‌های عفونی قرن 21 شکست خواهد خورد. بنابراین نمی‌تواند به اهداف توسعۀ مندرج در دستور کار 2063 اتحادیۀ آفریقا دست یابد: تبدیل این قاره به نیروگاهی جهانی.

در سال 2017، پس از شیوع ابولا در غرب آفریقا در سال‌های 2016-2014، اتحادیه آفریقا مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC آفریقا) را راه‌اندازی کرد تا به آماده‌سازی قاره در مقابل پاندمی‌ها و اپیدمی‌ها کمک کند. میلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری توسط اعضای اتحادیه آفریقا و سازمان‌هایی چون بانک توسعۀ آفریقا، بانک جهانی، کشورها و بنیادهای عضو، توانایی CDC آفریقا و مراکز همکاری محلی را برای رسیدگی به شیوع بیماری‌ها تقویت کرده است. مراکز محلی، شبکه‌هایی از موسسات بهداشت عمومی هستند که در مصر، کنیا، زامبیا، گابن و نیجریه به ترتیب برای مناطق شمالی، شرقی، جنوبی، مرکزی و غربی میزبانی می‌شوند.

تنها چند روز پس از گزارش اولین مورد کووید-19در مصر در اواسط فوریه 2020، اتحادیه آفریقا و CDC آفریقا  جلسه‌ای اضطراری با حضور همۀ وزرای بهداشت در آدیس آبابا، اتیوپی تشکیل دادند. شرکت‌کنندگان بر یک استراتژی مشترک قاره‌ای توافق کردند که به موجب آن کشورهای عضو اتحادیه آفریقا تلاش‌های خود را به صورت هماهنگ، مرتبط، مشترک انجام دهند. CDC آفریقا قبلاً در اوایل فوریه 2020 گروه ویژۀ آفریقا برای ویروس کرونا (AFTCOR) را برای کمک به تحقق این امر ایجاد کرده بود.

در اوایل مارس 2020، با گسترش موارد کووید-19 در سراسر قاره، کشورها اقدامات فوری و شدیدی از جمله اجرای قرنطینه و سایر محدودیت‌های طراحی‌شده برای کاهش انتقال را انجام دادند و جلسات AFTCOR و اتحادیه آفریقا به منظور بررسی واکنش آفریقا به همه‌گیری و راهکارهای فنی به صورت منظم برگزار می‌شد. نتیجۀ این همکاری‌ها ایجاد طرح‌های متعددی بود شامل مشارکت برای تسریع آزمایش کووید-19 در آفریقا که به ایمن‌سازی تشخیص کمک کرده، پلتفرم لوازم پزشکی آفریقا، که امکان خرید لوازم پزشکی حیاتی را فراهم کرده و تیم کاری تهیه واکسن آفریقایی (AVATT)، یک مرکز خرید متمرکز که در نوامبر 2020 تأسیس شد تا تضمین واکسن‌ها را برای کشورهای عضو اتحادیه آفریقا آسان‌تر کند. تاکنون، AVATT این قاره را قادر به دستیابی به 400 میلیون دوز واکسن کرده است. علاوه براین، مراکز ژنومی آفریقا دستاوردهای زیادی را به همراه داشته‌اند که از جملۀ آن به تعیین توالی اولین سویۀ آفریقایی SARS-CoV2 در مارس 2020 (تنها 48 ساعت پس از نمونه‌گیری) می‌توان اشاره کرد.  

چنین شاهکارهایی در هماهنگی و همکاری – که به بسیاری از کشورهای آفریقایی این امکان را داده است تا از منابع موجود بهترین استفاده را ببرند – در تضاد با عدم انعطافی است که در سایر نقاط جهان مشاهده می‌شود. در واقع، دستاوردهای آفریقا، به‌ویژه در مرحله ابتدایی همه‌گیری، حداقل بخشی از دلیلی است که این قاره توانست موج اول و تا حدودی موج دوم همه‌گیری کووید-19 را کاهش دهد. تا 13 دسامبر 2021، حدود 8.9 میلیون مورد کووید-19 و نزدیک به 225000 مورد مرگ در سراسر آفریقا گزارش شده است که برخلاف مدل‌های اولیۀ کارشناسان بهداشت عمومی و اپیدمیولوژیست‌ها است که پیش‌بینی کرده بودند تا ژوئن 2020 تا 70 میلیون آفریقایی به SARS-CoV-2 مبتلا شوند و بیش از 3 میلیون نفر جان خود را از دست دهند.

اکنون، رهبران کشورهای آفریقایی به شدت در تلاش برای دستیابی به واکسن‌های کووید-19 هستند. حدود 47 درصد از مردم سراسر جهان به طور کامل واکسینه شده‌اند و بسیاری از کشورهای جهان دوز (تقویت کننده) بیشتری را به شهروندان خود تزریق می‌کنند. با این حال، آفریقا هنوز با مشکل مواجه است – تنها حدود 7٪ از افراد واجد شرایط (در حال حاضر، کسانی که 18 سال یا بالاتر هستند) شرایط واکسیناسیون کامل را به دست آورده‌اند. این مسأله برخلاف وعدۀ اهداکنندگان مبنی بر ارائۀ دو میلیارد دوز واکسن به مردم ساکن در کشورهای با درآمد کم و متوسط ​​تا پایان سال 2021 از طریق COVAX است.

نابرابری همه‌گیری کووید-19 یادآور فاجعۀ اخلاقی است که در طول همه‌گیری HIV/AIDS در اواسط دهه 1990 میلادی رخ داد. قبل از ایجاد برنامه‌هایی چون طرح اضطراری رئیس جمهور ایالات متحده برای کمک به ایدز (PEPFAR) و صندوق جهانی برای مبارزه با ایدز، سل و مالاریا، بیش از ده میلیون آفریقایی به دلیل عدم دسترسی به داروهای ضد رتروویروسی (که در کشورهای ثروتمند به راحتی در دسترس بود)، بی دلیل جان خود را از دست دادند. آنچه در طول همه‌گیری کووید-19 رخ داده باید یادآور شکنندگی همکاری‌های بین‌المللی و چندجانبه‌گرایی برای رهبران آفریقایی باشد. اما درس‌های آن برای آفریقا حتی از این هم عمیق‌تر است.

از نظر تاریخی، تلاش‌ها برای کمک به آفریقا با رویکردی از بالا به پایین همراه بوده و تصمیم‌گیری از یک نهاد مرکزی خارج از قاره است، نه از سوی مؤسسات و کارشناسان آفریقایی. تلاش‌ها عموماً بر مدیریت بحران کوتاه‌مدت متمرکز شده‌اند، نه بر انواع سیستم‌های پایداری چون ساخت ظرفیت‌های تشخیصی، که می‌تواند به آفریقا در به عهده گرفتن مسئولیت امنیت سلامت خود کمک کند.

در نهایت، وابستگی آفریقا به جهان خارج موجب عدم اعتماد به این قاره – هم در داخل و هم در خارج از آن – می‌شود. قطعاً موفقیت‌های آفریقا در همه‌گیری کووید-19 در رسانه‌های جریان اصلی به گونه‌ای که جهان بتواند از آنها درس بگیرد، گزارش نشده است. به جای آن، گفتگوها عمدتاً بر این موضوع متمرکز شده است که آیا مشکلات مربوط به جمع‌آوری داده‌ها، جمعیت‌شناسی، آب و هوا یا سایر عوامل می تواند توضیح دهد که چرا موارد و مرگ و میر بسیار کمتری نسبت به پیش‌بینی اپیدمیولوژیست‌ها گزارش شده است.

چندجانبه‌گرایی همیشه برای پیشگیری و پاسخ به پاندمی‌ها و اپیدمی‌ها حیاتی خواهد بود. اما آفریقا تنها در صورتی می‌تواند از پیشرفت‌هایی که در زمینه نظارت بر بیماری‌ها کسب کرده بهره‌مند شود که رویکرد قاره به سلامت عمومی مجدداً به سمت خوداتکایی تنظیم شود و برای تحقق آن 5 مرحلۀ اساسی پیشنهاد می‌شود:

سرمایه‌گذاری در حوزۀ سلامت و بیماری‌ها،

ایجاد مراکز محلی کنترل،

سرعت بخشیدن به پژوهش و توسعه،

سرمایه‌گذاری روی سیستم‌های هشدار اولیه،

ایجاد حکومت متمرکز.

منبع:

https://www.nature.com/articles/d41586-021-03821-8